21. เอกวีสติโม ปริจฺเฉโท

ปฏิปทาญาณทสฺสนวิสุทฺธินิทฺเทสวณฺณนา

[1298] อฏฺฐญาณวเสเนวาติ อุทยพฺพยญาณาทีนํ อฏฺฐนฺนํ ญาณานํ วเสนฯ วิปสฺสนาจารสฺส มตฺถกปฺปตฺติยา สงฺขารุเปกฺขาญาณํ สิขาปตฺตา วิปสฺสนาฯ สิขาปตฺติ ปนสฺสา อุทยพฺพยญาณาทีนํ อฏฺฐญาณานํ วเสนาติ อาห ‘‘อฏฺฐญาณวเสนา’’ติฯ นวมนฺติ สจฺจานุโลมิกญาณํฯ อิติ อุทยพฺพยาทีนิ อฏฺฐ, อิทญฺจ นวมญาณํ ปฏิปทาญาณทสฺสนนฺติ ปวุจฺจติฯ ปฏิปชฺชติ เอตาย อริยมคฺโคติ ปฏิปทา, อุทยพฺพยาทีนํ ชานนฏฺเฐน, ปจฺจกฺขโต ทสฺสนฏฺเฐน ญาณทสฺสนญฺจาติ กตฺวาฯ

[1299] ตานิ ปน ญาณานิ สรูปโต ทสฺเสตุํ ‘‘อฏฺฐ ญาณานี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อุทยพฺพยานุปสฺสนาญาณํ กิญฺจาปิ ตีรณปริญฺญาย ปติฏฺฐํ, ตถาปิ ยถาวุตฺตฏฺเฐน ปฏิปทาญาณทสฺสนมฺปิ โหติเยวาติ ตมฺปิ อิธ วุตฺตํฯ อิตรตฺถ ปน อุปฺปนฺนมตฺตํ อปฺปคุณํ สนฺธาย วุตฺตํฯ อปฺปคุณญฺหิ นิจฺจสญฺญาทิปหานสิทฺธิยา ปหานปริญฺญาย อธิฏฺฐานภูตํฯ ยโต ตทธิคเมน อฏฺฐารสสุ มหาวิปสฺสนาสุ เอกจฺจา อธิคตาว โหนฺติฯ น หิ อุทยพฺพยานํ ปจฺจกฺขโต ปฏิเวเธน วินา สามญฺญาการานํ ตีรณมตฺเตน สาติสยํ ปฏิปกฺขปฺปหานํ สมฺภวติฯ อสติ จ ปฏิปกฺขปฺปหาเน กุโต ญาณาทีนํ วชิรมิว อวิหตเวคตา ติขิณวิสทาทิตา วา, ตสฺมา ปคุณภาวปฺปตฺตํ อุทยพฺพยญาณํ ปหานปริญฺญาปกฺขิยเมว ทฏฺฐพฺพํฯ

[1300-2] ภงฺเคติ สงฺขารานํ ภงฺเคฯ

ยถาภูตทสฺสาวี ภายติ เอตสฺมาติ ภยํ, เตภูมกธมฺมา, เตสุ ภยโต อุปติฏฺฐนฺเตสุ ภายิตพฺพาการคฺคาหิญาณํ ภเยญาณํฯ ตถา เหตํ ‘‘ภยตุปฏฺฐานญาณ’’นฺติ วุจฺจติฯ มุจฺจิตุํ อิจฺฉตีติ มุจฺจิตุกมฺยํ, จิตฺตํ, ปุคฺคโล วา, ตสฺส ภาโว มุจฺจิตุกมฺยตา, ตํ ปน ญาณเมวาติ อาห ‘‘ญาณํ มุจฺจิตุกมฺยตา’’ติฯ ปุน ปฏิสงฺขานากาเรน ปวตฺตํ ญาณํ ปฏิสงฺขานุปสฺสนาญาณํฯ นิรเปกฺขตาย สงฺขารานํ อุเปกฺขนวเสน ปวตฺตํ ญาณํ สงฺขารุเปกฺขาญาณํฯ คาถาพนฺธตฺถํ ปน วิสนฺธินิทฺเทโสฯ โอฬาริโกฬาริกสฺส สจฺจปฏิจฺฉาทกตมสฺส วิคมเนน สจฺจปฏิเวธานุกูลตฺตา สจฺจานุโลมิกํฯ ตํ ปน อิทนฺติ อาห ‘‘สจฺจานุโลมญาณนฺติ, อนุโลมํ ปวุจฺจตี’’ติฯ

[1303] นนุ จ อุทยพฺพยญาณสฺส ปเคว สิทฺธตฺตา กิมตฺถํ ปุน ตตฺถาปิ อภิโยโคติ เจ? อนิจฺจาทิลกฺขณสลฺลกฺขณตฺถํฯ อุทยพฺพยญาณญฺหิ เหฏฺฐา ทสหิ อุปกฺกิเลเสหิ อุปกฺกิลิฏฺฐํ หุตฺวา ยาถาวสรสโต ติลกฺขณํ สลฺลกฺเขตุํ นาสกฺขิ, อุปกฺกิเลสวินิมุตฺตํ ปน สกฺโกติ, ตสฺมา ลกฺขณสลฺลกฺขณตฺถํ ปุน ตตฺเถว โยโค กาตพฺโพฯ ลกฺขณานิ จสฺส อุทยพฺพยาทีนํ อมนสิการา, สนฺตติอิริยาปถฆนฉนฺนตาย จ โนปฏฺฐหนฺติ, ตสฺมา อุทยพฺพยํ มนสิ กตฺวา สนฺตติํ อุคฺฆาเฏตฺวา อนิจฺจลกฺขณํ, อภิณฺหปีฬนํ ปริคฺคเหตฺวา อิริยาปถํ อุคฺฆาเฏตฺวา ทุกฺขลกฺขณํ, ธาตุโย วินิพฺภุชิตฺวา ฆนวินิพฺโภคํ กตฺวา อนตฺตลกฺขณญฺจ สลฺลกฺเขตฺวา ‘‘อนิจฺจา ทุกฺขา อนตฺตา’’ติ สงฺขารา ปุนปฺปุนํ สมฺมสิตพฺพาฯ ตสฺเสวํ ตุลยโต ตีรยโต ยทา สงฺขารคตํ อตฺตโน ลหุอุปฏฺฐาเนน, ญาณสฺส จ ติกฺขตาย ติโรหิตุปฺปาทาทิเภทํ ภิชฺชมานเมว อุปฏฺฐาติ, ภงฺเคเยว ตสฺส ญาณํ สนฺติฏฺฐติ, ตทา ภงฺคานุปสฺสนา นาม วิปสฺสนาญาณํ อธิคตํ โหติฯ

ตสฺส ตเทว สงฺขารนิโรธารมฺมณภงฺคานุปสฺสนํ อาเสวนฺตสฺส ยทา สพฺพภวโยนิคติฏฺฐิตินิวาเสสุ สงฺขารา ภิชฺชนสภาวตาย ยกฺขรกฺขสาทโย วิย มหาภยํ หุตฺวา อุปฏฺฐหนฺติ, ตทาสฺส ภยตุปฏฺฐานญาณํ อธิคตํ โหติฯ กิํ ปนิทํ ญาณํ ภายตีติ? น ภายติฯ ตญฺหิ ‘‘อตีตา สงฺขารา นิรุทฺธา, ปจฺจุปฺปนฺนา นิรุชฺฌนฺติ, อนาคตา นิรุชฺฌิสฺสนฺตี’’ติ ตีรณมตฺตเมว โหติ, พฺยสนาปนฺนานํ ปน สพฺพสงฺขารานํ ภยโต อุปฏฺฐิตานํ คหเณน ภยตุปฏฺฐานญาณนฺติ วุจฺจตีติฯ

ตสฺส ตํ ภยตุปฏฺฐานญาณํ อาเสวนฺตสฺส ยทา สพฺพภวคเตสุ สงฺขาเรสุ ตาณํ วา เลณํ วา ปรายณํ วา น ปญฺญายติ, อุกฺขิตฺตาสิโก วิย ปจฺจามิตฺโต สาทีนวา เอว สงฺขารา อุปฏฺฐหนฺติ, ตสฺส สงฺขารานํ อาทีนวเมว ปสฺสนฺตสฺส อาทีนวญาณํ นาม อุปฺปนฺนํ โหติฯ ตสฺเสวํ สพฺพสงฺขาเร อาทีนวโต ปสฺสนฺตสฺส ยทา ติภวปริยาปนฺเนสุ นิพฺเพโท อุปฺปชฺชติ, อุกฺกณฺฐา สณฺฐหนฺติ, สพฺพสงฺขารวิสํยุตฺเต สนฺติปเท อภิรติํ ปฏิลภติ, ตทาสฺส นิพฺพิทานุปสฺสนํ นาม ญาณํ อุปฺปนฺนํ โหติฯ ตสฺส ยทา อิมินา นิพฺพิทาญาเณน สพฺพสงฺขาเรสุ นิพฺพินฺทนฺตสฺส เอกสงฺขาเรปิ จิตฺตํ น สชฺชติ, สพฺพสฺมา สงฺขารโต สปฺปมุขคตสฺส วิย มณฺฑูกสฺส มุจฺจิตุกามตา อุปฺปชฺชติ, ตทา มุจฺจิตุกมฺยตาญาณํ นาม อุปฺปนฺนํ โหติฯ ตสฺเสวํ สพฺพสงฺขาเรหิ มุจฺจิตุกามสฺส นิจฺจสุขสุภอตฺตากาเรน ปน อุปฏฺฐิตุํ อสมตฺถตํ ปาเปตฺวา มุจฺจนสฺส อุปายสมฺปาทนตฺถํ อนิจฺจนฺติกตาทีหิ อนิจฺจลกฺขณํ, อภิณฺหปฏิปีฬนตาทีหิ ทุกฺขลกฺขณํ, อชญฺญกตาทีหิ ปฏิกฺกูลตํ, ตุจฺฉตาทีหิ อนตฺตลกฺขณญฺจ อาโรเปตฺวา สพฺพสงฺขารคตํ ปริคฺคณฺหนฺตสฺส ปฏิสงฺขานุปสฺสนาญาณํ นาม อุปฺปนฺนํ โหติฯ

เตน ปเนวํ ปริคฺคหิตสงฺขาเรน ยา สา ‘‘สุญฺญมิทํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา’’ติอาทินา ทฺวิโกฏิกาทิเภทา สุญฺญตา วุตฺตา, สา ปริคฺคเหตพฺพาฯ ตสฺเสวํ สุญฺญโต ทิสฺวา ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวา สมฺมสนฺตสฺส ยทา ภยญฺจ นนฺทิญฺจ วิปฺปหาย วิสฺสฏฺฐภริยสฺส วิย สงฺขารคเตสุ อุเปกฺขา สนฺติฏฺฐติ, ตีสุ ภเวสุ จิตฺตํ น สมฺปสาริยติ, ตทาสฺส สงฺขารุเปกฺขาญาณํ นาม อุปฺปนฺนํ โหติฯ ตํ ปเนตํ ยาว นิพฺพานํ น ปสฺสติ, ตาว ทิสากาโก วิย กูปกยฏฺฐิํ ปุนปฺปุนํ สงฺขารเมว อนภิมตมฺปิ นิสฺสาย สงฺขารวิจินเนปิ มชฺฌตฺตเมว หุตฺวา ติฏฺฐติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘เอเตสุ ปน ญาเณสู’’ติอาทิฯ

[1306] วิปสฺสนา…เป.… วุฏฺฐานคามินีติ สิขํ อุตฺตมภาวํ ปตฺตตฺตา สิขาปตฺตาฯ วุฏฺฐานํ คจฺฉตีติ วุฏฺฐานคามินีฯ ‘‘วุฏฺฐาน’’นฺติ หิ พหิทฺธา นิมิตฺตภูตา อภินิวิฏฺฐวตฺถุโต เจว อชฺฌตฺตปฺปวตฺตโต จ วุฏฺฐหนโต มคฺโค วุจฺจติ, ตํ คจฺฉตีติ วุฏฺฐานคามินี, มคฺเคน สทฺธิํ ฆฏียตีติ อตฺโถฯ

[1307] ตนฺติ ยํ สิขาปตฺตา วิปสฺสนา สจฺจานุโลมญาณนฺติ จ วุจฺจติ, ตํ สงฺขารุเปกฺขาญาณํฯ อาเสวนฺตสฺสาติ ปุนปฺปุนํ สมฺมสนวเสน เสวนฺตสฺส ภาเวนฺตสฺส พหุลีกโรนฺตสฺสฯ ตสฺส หิ อธิโมกฺขสทฺธา ภาวนาวเสน พลวตรา นิพฺพตฺติสฺสติ, วีริยํ สุปคฺคหิตํ ปฏิปกฺขวิธมนสมตฺถํ โหติ, อารมฺมณาภิมุขภาเวน สติ สุปติฏฺฐิตา โหติ, ปสฺสทฺธิสุขานํ สาติสยตาย จิตฺตํ สุสมาหิตํ, ตโตว อนุโลมญาณุปฺปตฺติยา ปจฺจโย ภวิตุํ สมตฺถา ติกฺขตมา สงฺขารุเปกฺขา อุปฺปชฺชติฯ

[1308-12] อนิจฺจา…เป.… โวตรเตว สาติ อนิจฺจาทีสุ เอเกน อากาเรน สมฺมสนฺตี สตฺตกฺขตฺตุํ ปวตฺติตฺวา ภิชฺชนฺตี ภวงฺคํ โอติณฺณา นาม โหติ, ตโต ปรํ ภวงฺควาโรติ กตฺวา ฯ สงฺขารุเปกฺขากตนเยนาติ อนิจฺจาทินา อารมฺมณกรณวเสเนว สงฺขารุเปกฺขาย กตนเยน, น สมฺมสิตนเยนฯ เตนาห ‘‘อนิจฺจาทิ…เป.… กุรุมาน’’นฺติฯ ภวงฺคาวฏฺฏนํ กตฺวาติ ภวงฺคสฺส นิวตฺตนํ กตฺวา จิตฺตสฺส ภวงฺควเสน ปวตฺติตุํ อทตฺวาฯ ปริกมฺมนฺติ มคฺคสฺส ปริกมฺมตฺตา ปฏิสงฺขารกตฺตาฯ อุปจารนฺติ มคฺคสฺส อาสนฺนตฺตา, สมีปจาริตฺตา วาฯ

[1313-6] อนุโลมตฺตํ สยเมว วทติ ‘‘ปุริมาน’’นฺติอาทินาฯ อิทญฺหิ อนิจฺจลกฺขณาทิวเสน สงฺขาเร อารพฺภ ปวตฺตตฺตา, ‘‘อุทยพฺพยวนฺตานํเยว วต ธมฺมานํ อุทยพฺพยญาณํ อุปฺปาทวเย อทฺทสา’’ติ จ ‘‘ภงฺควนฺตานํเยว วต ภงฺคานุปสฺสนํ ภงฺคมทฺทสา’’ติ จ ‘‘สภยํเยว วต ภยตุปฏฺฐานสฺส ภยโต อุปฏฺฐิต’’นฺติ จ ‘‘สาทีนเวเยว วต อาทีนวานุปสฺสนํ อาทีนวมทฺทสา’’ติ จ ‘‘นิพฺพินฺทิตพฺเพเยว วต นิพฺพิทาญาณํ นิพฺพินฺท’’นฺติ จ ‘‘มุจฺจิตพฺพมฺหิเยว วต มุจฺจิตุกมฺยตาญาณํ มุจฺจิตุกามํ ชาต’’นฺติ จ ‘‘ปฏิสงฺขาตพฺพเมว วต ปฏิสงฺขาญาเณน ปฏิสงฺขาต’’นฺติ จ ‘‘อุเปกฺขิตพฺพํเยว วต สงฺขารุเปกฺขาย อุเปกฺขิต’’นฺติ จ อตฺถโต วทมานํ วิย อิเมสญฺจ อฏฺฐนฺนํ ญาณานํ กตกิจฺจตาย อนุโลเมติ สพฺพาสํเยว วิปสฺสนานํ ลกฺขณตฺตยสมฺมสนกิจฺจตฺตา, ตถา อุปริ จ อริยมคฺเค สตฺตติํสาย โพธิปกฺขิยธมฺมานํ ตาย ปฏิปทาย ปตฺตพฺพตายฯ น หิ อนุโลมญาเณ ถูลถูลสจฺจปฏิจฺฉาทกสํกิเลสวิกฺขมฺภนวเสน อปฺปวตฺตนฺเต โคตฺรภุญาณํ อุปฺปชฺชติ, โคตฺรภุญาเณ จ อนุปฺปนฺเน มคฺคญาณํ น อุปฺปชฺชติ, ตสฺมา ปุริมปจฺฉิมานํ ภาคานํ อนุโลมตฺตา ‘‘อนุโลมนฺติ สญฺญิต’’นฺติฯ เตเนวาติ เหฏฺฐิมญาณานํ อนุโลมมุเขน, อุปริ โพธิปกฺขิยานํ อนุโลมนโต จฯ สจฺจานุโลมญาณนฺติ ปวุจฺจติ มคฺคสจฺจสฺส อนุโลมิกตฺตาฯ

วุฏฺฐานคามินิยาติ สงฺขารารมฺมณาย วุฏฺฐานคามินิยา วิปสฺสนายฯ ปริโยสานนฺติ ปุริมา โกฏิฯ สงฺขารารมฺมณวิปสฺสนาสุ หิ อยํ วิเสสโต วุฏฺฐานคามินิวิปสฺสนาติฯ อสงฺขตารมฺมณํ ปน สพฺเพน สพฺพํ อริยมคฺคสงฺขาตํ วุฏฺฐานํ คจฺฉติ อุเปตีติฯ ตโตปิ หิ วิเสสโต ‘‘วุฏฺฐานคามินิวิปสฺสนา’’ติ วตฺตพฺพตํ ลภตีติ อาห ‘‘เญยฺยํ สพฺพปฺปกาเรนา’’ติอาทิฯ

[1317-8] กิตฺติตาติ โถมิตา, อริยมคฺคาธิฏฺฐานตาย มหนฺตานํ สีลกฺขนฺธาทีนํ เอสนโต คเวสนโต มเหสินา สมฺมาสมฺพุทฺเธนฯ สนฺตกิเลสตาย สนฺตาฯ โยคนฺติ ภาวนํ, ภาวนาภิโยคํ วาฯ

อิติ อภิธมฺมตฺถวิกาสินิยา นาม

อภิธมฺมาวตารสํวณฺณนาย

ปฏิปทาญาณทสฺสนวิสุทฺธินิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

22. พาวีสติโม ปริจฺเฉโท

ญาณทสฺสนวิสุทฺธินิทฺเทสวณฺณนา

[1319-21] อิทานิ ญาณทสฺสนวิสุทฺธิยา นิทฺเทเส อนุปฺปตฺเต สา ยสฺส ญาณสฺส อนนฺตรํ อุปฺปชฺชติ, ตํ ตาว ทสฺเสนฺโต ‘‘อิโต ปร’’นฺติอาทิมาหฯ อิโต ปรนฺติ อิโต อนุโลมญาณโต อุปริฯ อาวชฺชนิยฐานตฺตาติ อาวชฺชนกิจฺจํ กโรนฺตํ กิริยมโนธาตุ วิย มคฺคสฺส อาวชฺชนฏฺฐาเน ฐิตตฺตา อพฺโพหาริกเมว อุภยวิสุทฺธิลกฺขณาภาวโตฯ กิญฺจาปิ เอวํ, ตถาปิ วุฏฺฐานคามินิวิปสฺสนาย ปริโยสานตฺตา วิปสฺสนาปกฺขิยเมวาติ อาห ‘‘วิปสฺสนาย โสตสฺมิํ, ปติตตฺตา วิปสฺสนา’’ติฯ เอเตนสฺส ปฏิปทาญาณทสฺสนวิสุทฺธิภชนํ ทสฺเสติฯ